İnsan, varlıklar âleminde aklı ve iradesi ile farklılaşan, bilme ve öğrenme kabiliyeti ile üstün kılınan, sorumluluk sahibi bir varlıktır. Doğduğu andan itibaren yaşamsal ihtiyaçlarını nasıl karşılayacağını iletişim ve etkileşim ile öğrenmekte, hayata uyum sağlayabilmek için birtakım şemalar edinmektedir. Bilgi sahibi olma, öğrenme, beceriler kazanma ve böylelikle kendini geliştirme, insana mahsus bir özellik olup irade ve çabaya bağlı olarak ömür boyu devam etmektedir. Dolayısıyla yetişmek, gelişmek ve kemâle ulaşmak manasında eğitim, tecrübelerin zorunlu bir sonucu ve insan hayatının vazgeçilmez bir unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır.
Eğitim, insanlık tarihinde farklı felsefî yaklaşımlar ve kavramlar ile ifade edilmiş olmakla birlikte, konusunun daima insan ve onun öğrenmesi, gelişmesi, toplumsallaşması olması sebebiyle önemini korumuştur. Bireysel açıdan insanın sahip olduğu kabiliyetlerin geliştirilmesi, iyileştirilmesi ve güzel vasıflar edinmesi sürecini ifade etse de, eğitim; sosyal, kültürel, dinî, siyasî ve ekonomik birçok boyuta sahiptir. Toplumsal açıdan tarihin ve kültürün aktarımında önemli bir işlevi bulunmaktadır. Bir milletin maddî-manevî bütün varlığı ve birikimi olan medeniyetin teşekkülünde, gelişmesinde eğitim, kavramları ve kurumları ile birlikte aktif bir rol oynamaktadır.
Kavramlar, bir nesnenin bir düşüncenin ve bir olgunun tek bir terimle anlaşılmasını sağlayan özet ifadelerdir. Anlam içeriğinde tecrübeyi, bilgiyi, tarihi, dil ve kültürü barındıran kavramlar, ait oldukları toplumların önemli medeniyet değerlerinden olup aynı zamanda bir milletin ortak dilini ve hafızasını oluşturmaktadır. Kullanılan kelimelerin düşünceyi beslediği ve geliştirdiği gerçeğinden hareketle kavramlar üzerinde çalışmaların yapılması, dil ve kültürün aktarımı, sürekliliği ve canlılığı açısından toplumsal bir görev olarak karşımızda durmaktadır. Bu bağlamda medeniyetimizin değerlerinden olan eğitim ve ilmî hayat ile ilgili kavramlardan hareketle mütevazı bir çalışma yapılmıştır.
Eğitim ve ilmî hayatla ilişkili 100 kavramın bulunduğu bu çalışmada ağırlıklı olarak 20. yüzyıl öncesinde kullanılan kavramlar üzerinde durulmuş; günümüz eğitim bilimleri terimlerine çok az sayıda yer verilmiştir. Eğitim ve ilmî hayat denildiğinde kavramlardan daha ziyade ilim meclisleri ve kurumlar akla gelmektedir. Bu sebeple çalışmada “kavramlar” ve “kurumlar” şeklinde iki alt başlık oluşturulmuştur. Geçmişten günümüze İslâm eğitim tarihinde ilimlerin tahsil edildiği, eğitim ve öğretim faaliyetinin yürütüldüğü başlıca önemli kurumlar ele alınmıştır. Hz. Peygamber döneminde önemli bir eğitim mekânı olan “suffe” başta olmak üzere Osmanlı Devleti döneminde inkişaf etmiş medreselere kadar birçok eğitim müessesesine yer verilmiştir. Bunlardan bir kısmı tekke, zaviye, sahaf gibi “otodidakt tahsil yerleri” olup büyük bir kısmı da sıbyan mektebi, rüşdiye, idâdî ve sultânî gibi örgün eğitim kurumlarıdır. İlköğretimden yükseköğretime kadar farklı eğitim kademelerinde birçok kurum hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Aynı zamanda Abbâsîler ve Emevîler döneminde temayüz etmiş ilim merkezlerinden, 19. yüzyılda Osmanlı topraklarında açılmış mekteplere kadar farklı statü ve özellikteki kurumlar ele alınmıştır.
Çalışmanın amacı, “oku” emrine muhatap kılınmış bir Peygamber’in önderliğinde, “Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” şeklindeki ilahi mesajın ışığında bilgiyi, öğrenmeyi amaç edinmiş bir ümmetin eğitime dair ortaya koyduğu tecrübe ve birikime “kavramlar” ile bakış sağlayabilmektir. Söz konusu ilmî hayat ve eğitim olunca kavramları sınırlandırmak ve gruplandırmak oldukça güç olmakla birlikte, eğitim tarihinde öne çıkmış bazı ifade ve kavramlar tercih edilmiştir. Böylelikle eğitimin, tarihi süreçte değişim ve dönüşümünü kullanılan kavramlar üzerinden görebilmek mümkün olabilecektir. Çalışmanın, medeniyet değerlerimizden olan eğitim kurumları ve kavramları üzerine daha nitelikli ve kapsamlı araştırma ve yayınların yapılmasına vesile olmasını temenni ederiz.